Korespondencja nadesłana przez potomka powstańca styczniowego spod Samsonowa k.Kielc-  ppor. zw. dr Adama Czmuchowskiego - Związek Piłsudczyków RP Okręg Dolnośląski.
Publikacja na portalu ZPRP w 102 rocznicę wydania rozkazu okolicznościowego przez Marszałka J. Piłsudskiego. Patrz poniżej.

158-ta rocznica
WYBUCHU POWSTANIA STYCZNIOWEGO
1863 – 2021

Powstanie Styczniowe (wikipedia)

W II RP weterani Powstania Styczniowego cieszyli się niezwykłym szacunkiem.
Każdy oficer, żołnierz i harcerz zobowiązany był oddawać im honory, nawet generałowie salutowali jako pierwsi. Marszałek Józef Piłsudski zrównał ich specjalnym dekretem z żołnierzami Wojska Polskiego.
W sposób oficjalny po raz pierwszy upamiętniono Powstanie Styczniowe podczas niemieckiej okupacji Warszawy w trakcie I wojny światowej. W sierpniu 1916 r. na stokach Cytadeli odsłonięto głaz pamiątkowy i krzyż w miejscu stracenia Romualda Traugutta. Przemianowano również ulicę namiestnika Królestwa Polskiego Fiodora Berga na ulicę dyktatora powstania.
Józef Piłsudski wychowany był w duchu narodowo-wyzwoleńczym powstańców styczniowych, na tradycji powstania styczniowego. To właśnie pokolenie Piłsudskiego dokończyło skutecznie dzieło powstańców styczniowych z roku 1863.
W roku 1912 Józef Piłsudski wydał książkę „Zarys historii militarnej powstania styczniowego”. Do perełek literatury polskiej należy jego, oparte na faktach, opowiadanie „22 stycznia 1863 roku”. Na legendzie tego zrywu opierał również pracę wychowawczą wśród Strzelców. Z kolei pierwsze uroczyste obchody powstania styczniowego odbyły się we Lwowie w roku 1903. Jak zanotował świadek, uroczystości rocznicowe zaczęły się w lwowskim ratuszu. Z kolei z okazji 50-tej rocznicy wybuchu powstania styczniowego Józef Piłsudski zorganizował ćwiczenia Związku Strzeleckiego pod Lwowem. Trwały one od 21 do 22 stycznia 1913 r. Przyszły Naczelnik Państwa wygłosił też przemówienie we lwowskim ratuszu, a w asyście Strzelców złożył wieniec na grobie powstańców styczniowych na Cmentarzu Łyczakowskim.
Już po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, dnia 21 stycznia 1919 r., Józef Piłsudski jako Wódz Naczelny wydał rozkaz okolicznościowy o treści :

Żołnierze!
Pięćdziesiąt lat temu ojcowie nasi rozpoczęli walkę o niepodległość Ojczyzny. Szli nie w lśniących mundurach,
lecz w łachmanach i boso, nie w przepychu techniki, lecz z strzelbami myśliwskimi i kosami na armaty i karabiny.
Prowadzili wojnę rok cały, pozostając, jako żołnierze, niedoścignionym ideałem zapału, ofiarności i trwania w nierównej walce, w warunkach fizycznych jak najcięższych.
Przegrali wojnę i po ich klęsce niewola wciskać się poczęła do dusz polskich, czyniąc z Polaków nie niewolników z musu, lecz nieledwie z własnej chęci, szukających poprawy losu przez protekcję u swych panów rozbiorców
i w ogóle obcych.
Jako żołnierze i obrońcy Ojczyzny, zostali w Polsce usunięci przez swych współczesnych gdzieś w kąt daleki, jako rzecz, o której zapomnieć należy.
Dla nas, żołnierzy wolnej Polski, powstańcy 1863 r. są i pozostaną ostatnimi żołnierzami Polski, walczącej o swą swobodę, pozostaną wzorem wielu cnót żołnierskich, które naśladować będziemy.
Dla uczczenia ich i upamiętnienia 1863 r. w szeregach armii polskiej, wydałem rozkaz zaliczenia do szeregów wojska wszystkich weteranów 1863 r. z prawem noszenia munduru wojsk polskich w dni uroczyste.

Witam ich tym rozkazem, jako naszych Ojców i Kolegów.
Rozkaz przeczytać przed frontem kompanij, szwadronów, bateryj i zakładów.

Belweder, dnia 21 stycznia 1919 r.
Wódz Naczelny
Józef Piłsudski

Tego samego dnia Piłsudski podpisał rozkaz specjalny, zgodnie z którym weterani powstania styczniowego uzyskali uprawnienia żołnierzy WP : Wszystkim żyjącym dotąd weteranom Wojsk Polskich z 1863 r. będzie przyznane prawo do noszenia w dnie uroczyste munduru Wojsk Polskich. W związku z powyższym przedstawi mi Ministerstwo Spraw Wojskowych projekt umundurowania dla wymienionych osób, jak również wejdzie w porozumienie z istniejącymi w kraju organizacjami weteranów 1863 r., celem ustalenia imiennej listy osób, posiadających prawo do noszenia munduru weteranów 1863 r.
Dnia 18 grudnia 1919 r. wydano ustawę o przyznaniu stopni i praw oficerskich w stopniu podporucznika weteranom 1831 i 1863 roku. Na jej podstawie nadano powstańcom – szeregowym żołnierzom oraz podoficerom – stopień „podporucznika Wojsk Polskich”. Oficerów zaś awansowano na odpowiedni, wyższy stopień oficerski. Specjalnie powołana komisja weryfikacyjna przyznała prawa weteranów 3644 osobom. Na mocy tej ustawy, weterani korzystali z wszystkich praw i przywilejów oficerów armii czynnej, za wyjątkiem stałego uposażenia służbowego, ponieważ to zastępowała dożywotnia pensja przyznana w dniu 2 sierpnia 1919 r. Rozkazem ministra spraw wojskowych z dnia 7 listopada 1922 r. szeregowi wszystkich stopni oraz oficerowie i urzędnicy wojskowi obowiązani zostali do oddawania honorów weteranom wyższego i równego stopnia. Józef Piłsudski nadał Krzyż Srebrny Virtuti Militari 59 weteranom.
Powstanie Styczniowe stanowiło fundament moralny, bez którego czyn legionistów Józefa Piłsudskiego nie byłby możliwy. Mimo klęski militarnej powstanie umocniło ono polską świadomość narodową i miało wpływ na dążenia niepodległościowe następnych pokolenia. Powstanie Styczniowe wywarło piętno na Józefie Piłsudskim oraz na jego żołnierzach. Należy tym miejscu przypomnieć, że śpiewana przez Legionistów pieśń "Hej, strzelcy wraz" była pieśnią z powstania roku 1863.
Powstanie Styczniowe ukształtowało pokolenia, było to najdłuższe i najkrwawsze z powstań, wymierzone w największego ciemiężyciela Polski, jakim była Rosja. Powstanie zakończyło się klęską militarną i marzenia
o wolności nie mogły zostać zrealizowane. Garstka szaleńców stanęła naprzeciw Rosji. Powstanie jednak z całą pewnością wychowało i ukształtowało kolejne pokolenia Polaków dla umiłowania wolności.
Powstanie Styczniowe rozpoczęło się w dniu 22 stycznia 1863 r. Manifestem Tymczasowego Rządu Narodowego. Objęło tereny zaboru rosyjskiego i miało charakter wojny partyzanckiej. Władze powstańcze uznały, że obecność tak dużej i skoncentrowanej ilości wojska rosyjskiego ze względu na istnienie Cytadeli w mieście będzie miało negatywny wpływ na przebieg walk, tym samym uniemożliwi zdobycie oraz utrzymanie na dłuższy czas Warszawy. Dlatego też zapadła decyzja, żeby Powstanie Styczniowe wybuchło na prowincji i nie objęło swoim zasięgiem Warszawy.
W ocenie historyków w czasie zrywu powstańczego miało miejsce blisko tysiąc starć, a siły polskie liczyły w sumie około 200 tysięcy osób. Pierwszym jego przywódcą został Ludwik Mierosławski, a kolejnymi dyktatorami powstania byli Marian Langiewicz i Romuald Traugutt. Ten ostatni, aresztowany na skutek donosu i skazany przez sąd wojskowy rosyjski na śmierć. Wyrok wykonano na stokach Cytadeli Warszawskiej w dniu 5 sierpnia 1864 r. Powstanie upadło jesienią roku 1864.
W ciągu roku Polacy stoczyli z rosyjską armią przeszło 1200 bitew oraz potyczek. Zginęło kilkadziesiąt tysięcy powstańców, drugie tyle zostało zesłanych na Syberię. Blisko 10 tysięcy Polaków wyemigrowało, przeprowadzano egzekucje i konfiskaty majątków. Po zakończeniu powstania, Polaków dotknęły liczne represje, w tym konfiskata majątków szlacheckich, kasacja klasztorów na obszarze Królestwa Polskiego, a także wysokie kontrybucje i zintensyfikowana aktywna rusyfikacja. W roku 1867 Rosjanie znieśli autonomię Królestwa Polskiego, które odtąd było określane mianem Kraju Przywiślańskiego. Powstanie zaowocowało jednak przebudową struktury społecznej, bowiem przeciwko Rosjanom ramię w ramię walczyli przedstawiciele szlachty, mieszczan i nielicznych jeszcze wówczas robotników. Doświadczenie takie zbliżyło ich do siebie i przełamało bariery pomagając w budowie nowoczesnego społeczeństwa.
Dniu 22 stycznia 1920 r. Piłsudski wyznaczył pierwsze posiedzenie Kapituły Orderu Virtuti Militari. Tego dnia Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari zostało odznaczonych 59 weteranów. Podczas uroczystości Piłsudski zwrócił się do dekorowanych: Rozumiem dobrze, starzy koledzy, ile się goryczy w waszych sercach nieraz zbierało, i może pociechą wam będzie, że byli nieszczęśliwsi od was ci, którzy wam zazdrościli. Należałem do ich liczby. Gdy nastąpiły po waszej klęsce ciężkie czasy niewoli nie tylko fizycznej, ale i duchowej, zdawało się, że szczęście powitania wiosny, którą dotąd miało każde pokolenie Polski, moje pokolenie ominie. I wtedy nieraz, zmęczony dzikimi warunkami podziemnej walki, zazdrościłem wam gorąco szczęścia walki oko w oko, pierś w pierś z wrogiem. Przyjemnie mi więc dzisiaj, w dniach tryumfu, widzieć was pośród nas, jako zasłużonych kolegów w pracy nad piorunem, co błyska i uderza”.
Po ustanowieniu Krzyża Niepodległości, odznaczenia wojskowego w trzech klasach: Krzyża Niepodległości z Mieczami, Krzyża Niepodległości i Medalu Niepodległości, uhonorowano tym odznaczeniem odpowiednio 366, 50 i 52 żyjących weteranów. Poległych i zmarłych powstańców uhonorowano w sposób szczególny, dekorując
tym odznaczeniem Krzyż Traugutta stojący na terenie Cytadeli Warszawskiej w dniu 21 stycznia 1933 r., w 70-tą rocznicę powstania.

W dwudziestoleciu międzywojennym wiele jednostek Wojska Polskiego przyjęło za swoich patronów bohaterów Powstania Styczniowego, m.in. 50 Pułk Piechoty im. Francesco Nullo ( Włocha, b. garybaldczyka ) poległego w bitwie pod Krzykawką koło Olkusza w roku 1863, 72 Pułk Piechoty im. płk. Dionizego Czachowskiego, jednego z dowódców oddziałów powstańczych, poległego w potyczce pod Wierzchowiskami w roku 1863, 76 Lidzki Pułk Piechoty im. Ludwika Narbutta, dowódcy powstania w kresowym powiecie lidzkim, poległego pod Dubicami w roku 1863, 83 Pułk Strzelców Poleskich im. Romualda Traugutta, ostatniego dyktatora powstania, straconego w roku 1864 czy 19 Pułk Ułanów Wołyńskich im. gen. Edmunda Różyckiego, naczelnego dowódcy powstania na Wołyniu.
Niepodległej II Rzeczypospolitej doczekało 3644 weteranów zrywu 1863 roku. Z kolei obchodów 70-tej rocznicy powstania pod patronatem i przy osobistym udziale prezydenta RP Ignacego Mościckiego i Marszałka Józefa Piłsudskiego doczekało 258 powstańców. Najdłużej żyjącym weteranem był ppor. Feliks Bartczuk, który zmarł 9 marca 1946 r., przeżywszy 100 lat.

ppor. zw. dr Adam Czmuchowski
potomek powstańca styczniowego spod Samsonowa k.Kielc
Związek Piłsudczyków RP Okręg Dolnośląski